Podhale to nie tylko zapierające dech w piersiach krajobrazy i szczyty gór, to także unikalne tradycje i góralski folklor. Ważny element polskiego dziedzictwa kulturowego stanowią górale, których sposób życia, muzyka, taniec, strój oraz przekazywane z pokolenia na pokolenie zwyczaje, wyróżniają ich społeczność i sprawiają, że są oni niepowtarzalni w skali światowej.
Czym wyróżnia się tradycja i kultura góralska?
Mimo że zaludnienie podgórskich regionów nastąpiło relatywnie późno, to jednak wykształciła się tu interesująca kultura góralska, wyróżniająca się swoją odrębnością. Podhale swoją wyjątkowość zawdzięcza specyficznym warunkom geograficznym i gospodarczym, co miało wpływ na kształtowanie się mocnych góralskich charakterów. Nie bez powodu o góralach mawia się, że są to osoby harde, sprytne, odważne, silne, mające zamiłowanie do wolności.
W Zakopanem i okolicznych miejscowościach nadal można zauważyć, że pierwsze skrzypce odgrywa tam folklor góralski. To żywe ośrodki tej wyjątkowej kultury, gdzie wciąż króluje góralska gwara, tradycje i góralski strój.
Gwara góralska
Na kulturę górali podhalańskich składa się gwara. Mieszkańcy Podhala posługują się specyficznym dialektem języka polskiego, który zawiera sporo naleciałości i zapożyczeń bałkańskich, węgierskich, czy słowackich, a także staropolskich archaizmów. To właśnie gwara podhalańska jest istotnym elementem kultury góralskiej oraz tożsamości górali, którzy posługują się nią na co dzień – w pracy, w domach i szkole.
Charakterystyka stroju góralskiego i ich symbolika
Miejscowy folklor i tradycje charakterystyczne dla Podhala znajdują swoje odbicie także w stroju góralskim. Dawniej górale nosili go na co dzień, jednak obecnie najczęściej zakłada się go przy okazji świąt oraz ważnych uroczystości takich jak np. wesela, pogrzeby, czy chrzciny. Jak zatem wygląda tradycyjny męski strój? Składa się on z płóciennej koszuli z metalową spinką, jasnych spodni z czarnymi lampasami po bokach oraz haftowanymi parzenicami na udach. W zimie górale noszą kożuch bez rękawów tzw. serdak lub plaszcz zwany cuchą. Zarówno w świątecznym, jak i codziennym góralskim ubiorze można zauważyć liczne zdobienia: metalowe spinki, hafty, grube pasy, czy filcowany kapelusz z muszelkami.
Góralski Karnawał źródło: https://goralskikarnawal.pl/47-goralski-karnawal-przeszedl-do-historii/
A jak prezentuje się strój kobiecy? Zamożne góralki mogły pozwolić sobie na kwieciste gorsety z jedwabiu, a biedniejsze z perkalu. Dawny ludowy ubiór damski składał się z koszuli z niskim kołnierzykiem i szerokimi rękawami, spódnicy opatrzonej szerokimi fałdami oraz butów w postaci skórzanych kierpców. Charakterystycznym elementem stroju góralskiego są czerwone korale.
Podhalańska muzyka
Muzyka góralska to nieodłączny element niematerialnej kultury i folkloru podhalańskiego. Chociaż ewoluowała na przestrzeni lat, to nadal zachowuje swoje charakterystyczne cechy. Góralska muzyka początkowo powstawała w sposób spontaniczny i często odnosiła się do codziennego życia górali; mówiła o miłości nie tylko do gór oraz zbójnickich bandach. Grano i śpiewano szczególnie podczas różnego rodzaju uroczystości i świąt. Co wyróżnia muzykę z gór? Otóż przekazywano ją z pokolenia na pokolenie bez notacji nutowej. Stąd też można zauważyć pewne subtelne różnice melodii w niektórych częściach Podhala.
Taniec góralski
Region Podhala słynie nie tylko z pięknych, kolorowych strojów i góralskiej gwary, to również miejsce, w którym króluje taniec. Dzieli się on na dwa rodzaje: góralski oraz zbójnicki. Okazuje się, że góralski taniec wywodzi się z kultury pasterzy wołoskich, a jego zadaniem jest ukazanie męskiej siły i zręczności. Kobiety pełnią tu rolę dekoracyjną. Na czym zatem polega taniec góralski? Wykonywany jest on przez parę tancerzy, którzy krążą wokół siebie w rytmie muzyki granej przez kapelę, ale się nie dotykają. Z kolei taniec zbójnicki to taniec ukazujący siłę mężczyzn. To oni biorą w nim udział i poruszają się po obwodzie koła, wykonując głębokie przysiady z wyrzucaniem nóg do przodu. Ten rodzaj tańca jest niezwykle energiczny i wymaga prawdziwej krzepy.
Sztuka i instytucje kultury
Górale są znani z wyjątkowej sztuki i rękodzieła, w tym haftu, rzeźby i ceramiki. Tworzą piękne wyroby o charakterystycznych wzorach, które często odzwierciedlają motywy przyrodnicze i kulturowe. Chociaż sztuka na Podhalu pełniła raczej rolę użytkową, to wyróżniała się także bogatymi zdobieniami. Jedną z miejscowości na Podhalu, słynących ze zdobnictwa była wieś Ratułów, to właśnie tam, niemal w każdym domu wyrabiano metalowe fajki, ciupagi i spinki.
Budynek Bukowiańskiego Centrum Kultury – Dom Ludowy w Bukowinie Tatrzańskiej – źródło: https://domludowy.pl/
Podhale to również mekka artystów trudniących się rzeźbą oraz snycerstwem, czyli zdobieniem w drewnie. Najczęściej rzeźbiono religijne postacie, które zdobiły wnętrza okolicznych kościołów i kaplic. Charakterystyczne dla tego regionu było także kaletnictwo i odlewnictwo.
Oprócz podziwiania góralskiej sztuki, na Podhalu można spotkać wiele instytucji kultury, które wyróżniają się nie tylko ciekawą historią, ale i oryginalnym stylem zakopiańskim, którego inicjatorem był Stanisław Witkiewicz. Jednym z budynków, który powstał na ten wzór, jest Dom Ludowy w Bukowinie Tatrzańskiej, będący jednym z największych obiektów drewnianych w Polsce. Na Podhalu warto również odwiedzić zespół dworski w Łopusznej oraz kompleks XVIII/XIX wiecznych chałup góralskich w Chochołowie.
Tradycyjne budownictwo i dawna wieś góralska
Górale są również świetnymi cieślami wznoszącymi drewniane domy na górskich terenach. Jak wyglądało dawne budownictwo góralskie na Podhalu? Okna i drzwi chałup wychodziły na południe, a ściany budynków wykonywane były z pni drzew lub cienkiego drewna świerkowego i jodłowego. Dachy najczęściej kryto gontem lub deskami, a wnętrze izby wspierane było przez tzw. tragarzy, z których najgrubszy nazywano „sosrąbem”. Na przestrzeni czasu, wzdłuż zachodniej ściany zaczęto dobudowywać jaty (szopy), a później boisko, w którym przechowywano narzędzia rolnicze i wóz.
wnętrze restauracji Schronisko Bukowina wykonanej w stylu góralskim
Wnętrze typowej chałupy składało się z białej izby, czarnej izby, komory i sieni. Wyposażenie było skromne: w białej izbie, używanej tylko podczas ważnych okazji, znajdowały się półki z odświętnymi naczyniami oraz garnuszek ze święconą wodą. Przy drzwiach stało łóżko, stół i krzesła, a ściany zdobiły obrazki na szkle i święte obrazy. Z kolei czarna izba była głównym pomieszczeniem mieszkalnym, które służyło codziennie całej rodzinie.
Kulinarne tradycje Podhala
Podhale to region, który słynie ze znakomitej kuchni góralskiej, odzwierciedlającej unikalną historię oraz warunki atmosferyczne. Ze względu na srogi klimat i brak żyznej gleby, jadłospis górali był skromny. Rzadko sięgano po mięso, a podstawą codziennego menu był nabiał z mleka owczego i krowiego oraz produkty takie jak ziemniaki, jarzyny, czy zioła. Do tradycyjnych góralskich smakołyków można zaliczyć moskole, czyli placki z ugotowanych, roztłuczonych ziemniaków z dodatkiem mąki, pieczone na blasze.
Dawni górale posilali się sycącą zupą zwaną kwaśnicą, która do tej pory gości na podhalańskich stołach. Kwaśnica to tradycyjna zupa przygotowana z kwaszonej kapusty z dodatkiem mięsa, kiełbasy i ziemniaków. Jest to danie idealne na chłodniejsze dni i ma intensywny smak. W górach często hodowano jagnięta, stąd też mięso jagnięce wykorzystywano w potrawach. Jagnięcinę smażono, pieczono lub gotowano, często z aromatycznymi przyprawami, takimi jak czosnek, rozmaryn czy tymianek.
Niekwestionowanym góralskim przysmakiem jest oscypek, którym uwielbiają zajadać się nie tylko mieszkańcy Podhala, ale i turyści. Tak samo jest w przypadku rozgrzewającej i przynoszącej dobry nastrój śliwowicy. Śliwowica to mocny destylat, który często podawany jest gościom jako symbol gościnności.
Jeśli masz ochotę posmakować prawdziwych góralskich rarytasów, zajrzyj do sklepu online Schronisko Bukowina, w którego ofercie znajdziesz wyjątkowe, tradycyjne smakołyki takie jak regionalne nalewki, serki górskie oraz gotowe dania m.in. bigos myśliwski, kwaśnicę z wędzonym żeberkiem, kapustę z grzybami, czy szarpaną jagnięcinę.